Odruchy pierwotne są to automatyczne, mimowolne, stereotypowe reakcje mięśni, będące odpowiedzią na bodziec sensoryczny. Pojawiają się już w życiu płodowym i są generowane z poziomu pnia mózgu. Reakcje te są niezbędne dla przetrwania niemowlęcia, w  pierwszych 12 miesiąca życia.

Ich obecność po ukończeniu pierwszego roku, negatywnie wpływa na optymalne funkcjonowanie na poziomie korowym. Przedłużająca się aktywność odruchów pierwotnych może hamować rozwój odruchów posturalnych, co uniemożliwia wykształcenie autonomicznej (podświadomej) kontroli postawy, równowagi, koordynacji i utrudnia prawidłowy rozwój.

Do odruchów pierwotnych zaliczmy m.in.:

• odruch Moro,
• TOB,
• ATOS,
• STOS,
• odruch grzbietowy Galanta,
• odruch chwytny,
• odruch ssania i szukania,
• odruch podeszwowy.

Aby zrozumieć jak przetrwałe odruchy pierwotne mogą przeszkadzać w szkole, warto przeanalizować reakcję ATOS. Skutkiem  obecności odruchu ATOS jest automatyczny wyprost ręki piszącej, po zwróceniu głowy w jej stronę. Dziecko nie może sterować ręką, napięte mięśnie przyczyniają się do nieprawidłowego nacisku ołówka na kartkę, oraz do braku płynności ruchu pisarskiego, utrudniając koordynację oko-ręka. ATOS uniemożliwia niezależną pracę lewej i prawej strony ciała, przez co piszące dziecko przyjmuje charakterystyczną pozycję, przechylając się na bok. Skutkiem ATOS jest też nieprawidłowe wodzenie wzrokiem, co uniemożliwia poprawne czytanie. Dzieci z ATOS mają trudność z automatyzowaniem ruchów, co negatywnie odbija się na ortografii.

Odruchów pierwotnych jest wiele, ale tylko niektóre z nich wywierają istotny wpływ na rozwój i funkcjonowanie szkolne oraz społeczne.

 

Odruch Moro

Pojawia się około 9 – 12 tygodnia życia płodowego, jest w pełni aktywny przy urodzeniu i powinien zostać wygaszony do 2 – 4 miesiąca życia dziecka.

Reakcję może wywołać nagły niespodziewany bodziec:

• Przedsionkowy – stymulacja błędnika poprzez zmianę pozycji głowy
• Słuchowy – nagły hałas
• Wzrokowy – nagła zmiana światła lub ruch w polu widzenia
• Dotykowy – ból, zmiana temperatury
• Węchowy – substancja gazowa.

Fizyczną reakcją na odruch Moro jest nagłe pobudzenie, szybkie wdechy, chwilowe zamarcie, po czym następuje wydech i często krzyk. Pobudzony zostaje autonomiczny układ nerwowy (współczulny) i uruchomiona biochemia organizmu odpowiedzialna za reakcję walka – ucieczka; zwiększone wydzielanie adrenaliny i kortyzolu, przyspieszona akcja serca, i ciśnienie krwi, płytkie, szybkie oddechy, zmiana zabarwienia skóry. Częste wydzielanie adrenaliny i kortyzolu prowadzi do wzrostu wrażliwości na bodźce, tak więc wzmaga częstość pojawiania się reakcji. Tworzy to błędne koło dla organizmu. Ponadto dochodzi do tzw. „wyczerpania nadnerczy”, co upośledza układ odpornościowy, powodując alergie.

Pierwotnie odruch Moro jest sygnałem alarmowym, który daje znać otoczeniu, że małe dziecko jest w niebezpieczeństwie. Starsze dzieci nie potrzebują tego mechanizmu.

Konsekwencje przetrwałego odruchu Moro:

• Problemy przedsionkowe – trudności z koordynacją i trzymaniem równowagi, podniesione napięcie mięśniowe, choroba lokomocyjna
• Nadwrażliwość na dotyk
• Problemy z układem okoruchowym i przetwarzaniem bodźców wzrokowych – brak właściwej selekcji bodźców, niewłaściwa reakcja źrenic na światło
• Problemy z odbiorem wrażeń słuchowych – nadwrażliwość słuchowa (nierozwinięty odruch strzemiączkowy), trudności z lokalizowaniem dźwięku, trudność z selekcją bodźców słuchowych
• Nierozwinięty odruch CO₂  (oddechy płytkie, szybkie, często, czasem podejrzenie astmy)
• Zmniejszona odporność na infekcje i działanie alergenów
• Rozpraszalność uwagi

Wtórne objawy psychologiczne przetrwałego Moro:

• Niechęć do zmian
• Przesadzone reakcje: zmienne nastroje, problemy z przyjmowaniem krytyki
• Okresy wysokiej aktywności przeplatane z silnym zmęczeniem, wyczerpaniem
• Problemy z podejmowaniem decyzji
• Niskie poczucie własnej wartości
• Poczucie zagrożenia ze strony innych, potrzeba kontrolowania tego co się dzieje
• Radzenie sobie poprzez wycofanie (skrajna nieśmiałość, trudności w nawiązywaniu relacji) lub poprzez nadaktywność (pobudliwość, niezdolność do czytania mowy ciała innych)

Odruch Moro manifestuje się  w wielu zmysłach.

 

Toniczny Odruch Błędnikowy (TOB)

Wywoływany jest przez zmianę położenia głowy w przestrzeni. TOB w zgięciu wywołany jest przez ruch głowy do przodu, a TOB w wyproście przez odchyleniu głowy do tyłu. TOB w zgięciu pojawia się w 12 tygodniu życia płodowego, integruje między 3-4 m. ż. TOB w wyproście: pojawia się podczas porodu, a integruje stopniowo od 7 tygodnia do końca 3 roku życia. Jest pierwotną reakcją na grawitację.

Konsekwencje przetrwałego odruchu TOB:

• Zaburzenia równowagi
• Słaba orientacja kierunkowa i przestrzenna
• Trudności w uczeniu się pojęć abstrakcyjnych (matematyka)
• Zaburzenia napięcia mięśniowego
• Garbienie się (TOB w zgięciu) lub skłonność do chodzenia na palcach (TOB w wyproście)
• Szybkie męczenie przy wyciągnięciu rąk przed siebie
• Choroba lokomocyjna
• Problemy z percepcją wzrokową (brak konwergencji w punkcie bliży, efekt figura – tło, percepcja głębi)
• Problemy z oceną przestrzeni
• Trudności z przetwarzaniem sekwencyjnym
• Nieprawidłowe poczucie czasu
• Lęk wysokości
• Szybkie męczenie przy wyciągnięciu rąk przed siebie
• Problemy percepcji słuchowej
• Niska świadomość ciała
• Brak wyczucia dystansu, głębi i relacji w przestrzeni

 

• Trudności z przekraczaniem linii środkowej ciała
• Nieustalona lateralizacja
• Zaburzona umiejętność planowania motorycznego
• Brak integracji bilateralnej
• Zachwiania równowagi przy ruchach głowy w którąkolwiek stronę
• Ruchy jednostronne zamiast naprzemiennych (np. w czasie chodzenia, skakania itd.)
• Słabo rozwinięte ruchy wodzenia wzrokiem
• Brzydkie i wolne pismo
• Problemy z ortografią i gramatyką
• Trudności z wyrażaniem myśli na piśmie
• Trudności z percepcją wzrokową - szczególnie symetrycznych przedstawień kształtów

Symetryczny Toniczny Odruch Szyi (STOS) 

Odruch jest aktywizowany w dwóch pozycjach: w reakcji na zgięcie głowy - zginają się ręce a prostują nogi, natomiast w reakcji na wyprost głowy - prostują się ręce a zginają nogi. Pojawia się pomiędzy 6 a 9 miesiącem życia i jest odruchem pomostowym pomiędzy odruchami pierwotnymi i postularnymi.

Konsekwencje przetrwałego odruchu STOS:

• Nieprawidłowa postawa, pochylona sylwetka podczas chodzenia, tzw. małpi chód,
• Układanie nóg w kształcie litery „W” podczas siedzenia
• Tendencja do garbienia się podczas siedzenia w ławce
• Zaburzona koordynacja ręce - oczy
• Syndrom niezdarnego dziecka
• Niechlujne jedzenie
• Trudności z widzeniem obuocznym,
• Wolne przepisywanie, szczególnie z tablicy
• Trudności z nauką pływania, szczególnie na brzuchu
• Zaburzenia uwagi. 

Odruch grzbietowy Galanta 

Pojawia się w 20 tygodniu życia płodu a wygasza między 3-9 miesiącem życia dziecka.

Skutki przetrwania tego odruchu Galanta:

• Niepokój ruchowy
• Niska koncentracja
• Nadwrażliwość dotykowa
• Moczenie nocne powyżej 5 r. ż, a czasem zanieczyszczanie się
• Pamięć krótkotrwała

Odruch chwytny

Pojawia się w 11 tygodniu życia płody a wygasza u 2-3 miesięcznych niemowląt.

Skutki przetrwałego odruchu chwytnego:

• Niezdolność do szybkich naprzemiennych ruchów palców
• Nadwrażliwość dotykowa
• Niską sprawność manualna
• Nieprawidłowy chwyt pisarski
• Zaburzenia artykulacji

 

Odruch ssania i szukania

Pojawia się w 24-28 tygodniem życia, wygaszony w 3,4 miesiącu życia dziecka

Skutkiem przetrwania tych odruchów:

• Trudności artykulacyjne
• Problemy z motoryką małą
• Stała stymulacja okolic ust
• Niedojrzały wzorzec połykania
• Nadwrażliwość okolic jamy ustanej